عروض و قافیه (1)

عروض و قافیه / کلیات / بخش نخست

معانی لغوی عروض

درباره ی معنای واژه ی "عروض" نظریات گوناگونی ارائه شده است که وجه زیر از بقیه معقول تر می نماید.(1)

عروض بر وزن "فـَـعول" کلمه یی است که در معنی اسم مفعول به کار می رود.(2)؛ یعنی مغروضٌ علیه شعر است، شعر را بر آن عرضه کنند تا موزون و ناموزون آن از هم باز شناخته شود. 

 

تعریف عروض 

عروض یکی از اقسام علوم ادبی(۳) است که موضوع آن بحث در وزن (=آهنگ) شعر است و در مورد چگونگی ایجاد وزن، انواع وزن، صحت و سقم آن و برخی از شگردهایی که مخصوص کلام منظوم است بحث می کند.

تعریف وزن

وزن، نظم و تناسب خاصی است در اصوات شعر (=هجاها). این نظم و تناسب اصوات به انحنای گوناگون نزد ملل مختلف مُبَین نوعی آهنگ و موسیقی است.

الف: انواع وزن در زبان های گوناگون

در شعر سنتی هر زبانی، تساوی تعداد هجاهای (۴) هر مصراع، در وزن دخیل است. علاوه بر این عامل مشترک، وزن شعر هر زبانی مبتنی بر عامل خاصی است:

1_ وزن عددی (Numerical)

وزن مبتنی بر تساوی تعداد هجاهای هر مصراع (یعنی عامل خاصی در این گونه وزن دخیل نیست). وزن اشعار فرانسوی و ایتالیائی و اسپانیائی از این گونه است.

2_ وزن تکیه ئی (Accentual)

وزن مبتنی بر تکیه ئی (۵) که بر هجاها واقع می شود. وزن اشعار انگلیسی و آلمانی چنین است.

3_ وزن کمّی (Quantitative)

وزن مبتنی بر امتداد زمانی، یعنی کمیت (کوتاهی و بلندی) هجاهاست. وزن شعر فارسی و عربی و سانسکریت و یونانی باستان و لاتین از این دست است.

4_ وزن نواختی (Tonic)

وزن بر حسب زیری و بمی اصوات (هجاها) مشخص می شود. وزن شعر چینی و ویتنامی از این قبیل است.

چنانکه ملاحظه شد در وزن تکیه ئی و نواختی، عامل مؤثر نحوه ی تلفظ، یعنی کیفیت ادای هجاهاست. از این روی به این اوزان، کیفی  (Qualitative)نیز می گویند.

ب: انواع وزن در اشعار فارسی

در شعر سنتی فارسی تکرار منظم هجاهای کوتاه و بلند در مکان های معین ایجاد وزن می کند.(همواره تناسب خاصی مابین محل هجاهای کوتاه و بلند وجود دارد).

اگر هجاهای بلند را با علامت "ــــ" و هجاهای کوتاه را با علامت "ل" نشان دهیم، طرح زیر که تکرار منظم هجاها را در محل های معین باز می نماید، کیفیت ایجاد وزن را در دو بیت زیر روشن می کند:

۱      ۲     ۳     ۴      ۵      ۶      ۷       ۸      ۹      ۱۰       ۱۱

———————————————————————

به نام خداوند جان و خرد

ل    —    —     ل     —      —      ل     —     —       ل      —-          

کزین برتر اندیشه بر نگذرد

ل    —    —     ل     —      —      ل     —     —       ل      —-        

 خداوند نام و خداوند جان

ل    —    —     ل     —      —      ل     —     —       ل      —-          

خداوند روزی ده رهنمای   

ل    —    —     ل     —      —      ل     —     —       ل      —-         

«حکیم ابوالقاسم فردوسی»

چنانکه ملاحظه می شود، در طرح فوق در ستون اول و چهارم و هفتم و دهم، هجای کوتاه و در مابقی ستون ها هجای بلند واقع شده است. اگر تمام ابیات "شاهنامه" را به هجاهای کوتاه و بلند تقسیم کنیم، در طرح فوق تغییری ایجاد نخواهد شد و مثلاً همیشه در ستون هفتم هجای کوتاه و در ستون هشتم هجای بلند تکرار خواهد شد. به اینگونه وزن، وزن عروضی گویند.

وزن اشعار نیمائی (۶) نیز مانند اشعار سنتی، عروضی است با این تفاوت که تساوی طولی مصاریع و بالتبع تساوی هجای مصراع ها شرط نیست.

در بخش بعدی توضیحات بیشتری در این خصوص به عرض خواهد رسید .

—————————————————————

1_ و هیچ بعید نیست که اصلاً واژه عروض عربی نباشد. ابوریحان در تحقیق ماللهند از مشابهت برخی از اصطلاحات عروض هندی با عربی سخن می راند از جمله مشابهت کلمه ی " اَریَ" با عروض (نام جزء آخر مصراع اول)، مشابهت Sabda با سبب و Varta با وتد و ترکیب  Sabda vattavat  با سبب و وتد (وزن شعر فارسی، خانلری،88)

2_ از این قبیل است: رَ کوب به معنی مرکوب و رَ سول به معنی فرستاده شده.

3_ امروزه عروض جزو یکی از نظام های زبان شناسی محسوب می شود و در مطالعات مربوط به فنولوژی (واج شناسی) و سبک شناسی کاربرد وسیع یافته است.

4_ در مورد هجا در بخش های بعدی بحث خواهد شد.

5_ تکیه امتیازی است که به وسیله ی تاکید در تلفظ به یکی از هجاهای کلمه داده می شود. یعنی یکی از هجاهای کلمه براثر تکیه ی قوی تر وموکدتر تلفظ می شود.

6_ نیما یوشیج (۱۲۷۴ – ۱۳۳۸ خورشیدی) بنیانگذار شیوه یی نو در شعر فارسی.